Толковый словарь казахского языка: ТІЛ

Слово: Казахский язык Русский язык Английский язык Найти

|ТІЛ 1#омоним #зат есім. 1. #анатомиялық. <лат. lіngua> Жанжануарлардың, адамның дәм сезетін, адамдардың сөйлеу дыбыстарын шығаратын ауыз қуысындағы негізгі мүше. 2. Сағаттың уақыт мөлшерін білдіріп тұратын көрсеткіші. 3. Темір айылбастың жырым бекітілген тиек бөлігі. Тілі аузына сыймады [ таңдайға жабысты ]. Аузы кеберсіп, қатты шөлдеді, сусады. Тілі салақтады. Тілі аузынан шықты.
|ТІЛ 2#омоним #зат есім. 1. Адамдардың қоғамдық өмірде бірінбірі түсінісіп, пікір алысар қатынас құралы болып табылатын, дыбыстық және сөз құрамдары мен грамматикалық тәсілдер жүйесі. 2. Адамдардың ойлау қабілетін іске асырып, оны дамытатын, ерікжігерін, сезімін білдіретін мәденитарихи дәстүрлерді ұрпақтанұрпаққа жеткізуші құрал. 3. Айтпақ ойды білдіретін сөз, мәнерлі тіркес. 4. #лингвистикалық. Ана тілінің заңдылықтарын, ережеқағидаларын оқытатын арнайы пән. 5. #ауыспалы мағына. Соғыс даласында мәлімет алу мақсатында қолға түсірген тірі тұтқын. 6. #информатикалық. Есептеуіш машинаға командалар беру тәсілін анықтайтын ережелер жинағы. // #сөйлеу. Психикалық, құралжабдықпен жұмыс істеудің, іске қосудың тәртібі, ережесі. Тiл алғызды. Айтқанына көндірдi, дегенін iстеттi. Тіл алды. Айтқанды орындады, істеді, тілге көнді. Тіл алды дауыссыздар. #лингвистикалық. Тіл ұшының үстіңгі тіске тіреліп, ауа екпінінің шұғыл шығуынан жасалатын дауыс. сызар: т, д, л, н. Тіл алды дауыстылар. #лингвистикалық. Тілдің ілгері созылуы арқылы жасалатын дауыс. ты дыбыстар; жіңішке дауыс. тылар: ә, е, ө, т.б. Тіл арты дауыссыздар. #лингвистикалық. Тілдің артқы жағының белсенді қызметі арқылы, яғни оның қатты таңдайға тиюі арқылы жасалатын дауыс. сыздар: қ, ғ, ң, х. Тіл арты дауыстылар. #лингвистикалық. Тілдің кейін жиырылуы арқылы жасалатын дауыс. тылар; жуан дауыс. тылар: а, о, ұ т.б. Тіл астында тіл бар. Күнде айтып, сөйлеп жүргенінен басқа, басқаша мінез танытатын тағы бір «тілі” бар деген мағынада; екі түрлі сөйлеу. Тіл әкелді. а) Сыр білу үшін жау адамын ұстап әкелді. ә) Жаңалық хабар жеткізді. Тiл байлады. а) Сөз айтқызбады, тіл қатқызбады, сөйлетпедi. ә) #мифологиялық. Әртүрлi дұғалар арқылы жыланды адамды шағатын қасиетінен айыру. Тіл безеді. Тілге ерік берді, сөз көрігін қыздырды. Тiл безерге сүйенген. Тiлзар, бос сөзге үйір. Тіл безеулі, сойыл кезеулі болды. Айтар дауы да, қарсыласар күші де дайын. Тіл берді. Хабар берді, жауап қайтарды. Тіл буынсыз. Сөзде шек жоқ, тоқтау жоқ деген мағынада. Тіл білімі. #лингвистикалық. Әлем тілдерінің құрылысын, әлеуметтік қызметін және тарихи дамуын, адамзаттың табиғи тілін, оның жалпы заңдылықтарын, қолданылуын және адам қоғамын зерттейтін гуманитарлық ғылым саласы. Тіл білімі терминдері. #лингвистикалық. Тіл білімі саласындағы арнайы ұғымдар мен өзіне ғана тән объектілерді білдіру үшін жұмсалатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтық атауы. Тіл біліміндегі логикалық бағыт. #лингвистикалық. Тілді ойлауға және логика мен философияның әртүрлі ағымдарына қатысы тұрғысын зерттейтін көзқарастар жиынтығы [ Логикалық бағытқа жалпы тән сипаттар: тілді таным теориясы тұрғысынан зерттеуге тырысу; тілдің жалпыға ортақ қасиеттерін ашу үшін оны талдаудың жалпы принциптерін жасауға ұмтылу; тілдің тарихи даму тұрпатынан гөрі тұрақты сапаларын зерттеуге ұмтылу; тілдік категориялардың көбінесе мазмұндық, қызметтік жағына көңіл аудару; грамматикалық категорияларды логикалық категориялармен байланыстырып анықтауға ұмтылу. Тілге логикалық тұрғыдан келу көне грек философтарынан басталады ]. Тіл білімінің зерттеу әдістері. #лингвистикалық. Тілдің маңызды жақтарын зерттеудің жолы, тәсілі, солардың жиынтығы. Тіл білімінің құрылымы. #лингвистикалық. Тіл туралы ғылымның дәстүрлі қалыптасқан салалары: фонетика, фонология, морфонология, грамматика (морфология, синтаксис), лексикология, фразеология, лексикография, ономасиология, семантика, сөйлеу қызметінің теориясы. Тіл білімінің тарихнамасы. #лингвистикалық. Ғылым мен мәдениет тарихындағы тіл туралы білімнің дамуына, оның теориялық мәнін түсінуге, жалпы тіл туралы тілдің шығу тегіндегі теориялар мен тұжырымдарды, ағымдәстүрлерді, бағыттар мен мектептерді талдауға арналған зерттеулер. Тіл білімінің тарихы. #лингвистикалық. Тіл білімі тарихы б. з. д. 3–2 мыңжылдықта жазудың пайда болуына байланысты оны үйренуге қажеттілік туған кезден басталады [ Алғашқы тілдік деректер Месопотамиядағы шумер тілінен басталып, Ежелгі Үндістан, Қытай, Грек тіл білімдеріне келіп тіреледі. Тіл білімінде біртебірте тілдер туыстығы жөнінде білім (М. Қашқари, Ю. Скалигер, Г. Ленц т.б.) жинала бастайды, тілдерді салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы зерттеумен байланысты жалпы тіл білімінің негізі салынады (В. фон Гумбольдт). Тіл білімінде логикалық, психологиялық, натуралистік, эстетикалық, жасграмматизм бағыттары пайда болды, тілдік теориялар ұсынған көптеген тілдік мектептер қалыптасты ]. Тіл бірлігі. #лингвистикалық. Тіл жүйесінің қызметі, мағынасы әртүрлі элементтері. Тіл бітті. а) Адамша сөзге келді. ә) Сөйлеу қабілетінен қалған адам сөйлеп кетті. б) Тілі шықты. в) Біреуге қарсы сөйлеуге әдеттенді, тілі шықты. Тiл бітірдi. Сөйлеттi. Тілге алды. #көнерген сөз. Ауызға алды, айтты; атын жалбарынып ауызға алды. Тілге бай. Сөзге шешен, шебер. Тілге бар да, дінге жоқ. Сөз жүзінде болмаса іске жоқ, дәл солай емес деген мағынада. Тілге [ тіліне ] ерді. а) Азғыруға еліктеді, біреудің сөзіне нанды, сенді. ә) Айтқанын істеді, мақұл көрді. Тілге жеңіл. Айтуға ыңғайлы, оралымды. Тілге жүйрік. Сөзге шешен, шебер. Тілге келді. а) Сөйлесті, келісті. ә) Ерегесті, сөз таластырды, егесті. Тілге келмеді. а) Ақай жоқ, тоқай жоқ, бірден. ә) Сөйлей алмады, тілі байланып, өліп кетті. Тілге көнді. Айтқанды істеді, ақылды тыңдады. Тілге оралды. Тілге тиек болды, ойға түсіп сөз етілді. Тілге сөз түспеді. Айтуға сөз таба алмады. Тілге тиек етті. а) Сөз қылды, баяндады. ә) Негіз боларлықтай дәлел, себеп айта сөйледі. Тілге ұста. Сөзге шебер, майталман. Тілге шешен. Шебер сөйлейтін, тіл байлығы мол (адам). Тіл ғылымы. #лингвистикалық. Тіл білімі; адамзаттың табиғи тілі туралы ғылым. Тіл дамуының сыртқы заңдары. #лингвистикалық. Қоғамдық өмір жағдайында тіл дамуына әсер ететін факторлар (ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК өзгерістер, ғылым, өнер, мәдениет дамуы, ғылыми-техникалық прогресс, көркем әдебиет, діни көзқарастар т.б.) негізінде туған заңдар. Тіл дамуының ішкі заңдары. #лингвистикалық. Тілдің өз ішіндегі мүмкіншіліктері, тәсілдері (сөзжасам, аналогия т.б.) арқылы өз бетімен дамуы. Тiл дамыту жұмысы. #педагогикалық. Оқушының тілін жетілдіруге, сөздік қорын байыту мен сөз мәдениетіне, тіл ұстартуға т.б. арналған арнайы әдістемелік амалдар. Тіл дауыссыздары. #лингвистикалық. Тілдің белсене қатысуы арқылы жасалатын дауыс. сыздар: т, д, с, ш, з, ж, н, л, р (тіл алды), й, к, г (тіл ортасы), қ, ғ, ң (тіл арты). Тіл дәлдігі [ тазалығы ]. #лингвистикалық. Ойлаған ойға, ұғымға сөз мағынасының сәйкес келуі. Тілден жазды. Бір нәрсе туралы абайсызда айтып қалып, ыңғайсыз жағдайға тап болды; тілінен жаңылып, басына бәле тілеп алды. Тілден зар шықты. Өмірге күйінді, қапаланды. Тілден қалды. Қорыққаннан немесе біреудің мәжбүрлеуінен сөйлей алмады. Тілден сүрінді. Сөйлеп тұрған сөзінен жаңылды, өз ойын дұрыстап жеткізе алмады. Тіл деңгейлері. #лингвистикалық. Жалпы тіл жүйесіне кіретін шағын жүйелер, бөлімдер [ Олардың әрқайсысы өздеріне тән бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұрады ]. Тілдеп жіберді. Ұрысты, балағаттады. Тілдер атласы. #лингвистикалық. Лингвистикалық карталардың қамтитын нысаны мен тақырып ыңғайы бойынша құрастырылған жинағы. Тілдер байланысы. Әртүрлі этникалық топтарға кіретін тілдердің арасындағы қарым-қатынас қажеттілігінен туындайтын, екі не одан да көп тілдердің бір-біріне ықпалы. Тілдердің генеалогиялық топтастырылуы. #лингвистикалық. Тілдерді туыстығына, шығу тегіне, тарихи даму жағдайларының ортақтығына қарай таптастыру. Тілдердің инкорпоратив типі. #лингвистикалық. Тілдердің морфологиялық таптастырылуына сәйкес келетін тіл типтерінің бірі. Тілдердің қарымқатынасы. #лингвистикалық. Әртүрлі топтағы туыс емес тілдердің бір-біріне әсері [ Әртүрлі тілде сөйлейтін халықтардың экономикалық, саяси, мәдени т.б. жағдайларға байланысты өзара қарымқатынасы тіл арқылы жүзеге асады. Сол себепті бір тілден екінші тілге алуан түрі сөздер мен сөз тізбектері #ауыспалы мағына. ып, бір-біріне тікелей я жанама түрде әсер етеді ]. Тілдердің морфологиялықтипологиялық топтастырылуы. #лингвистикалық. Тілдердің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтарына қарай жіктелуі. Тілдердің тұрпаттамалық жіктелімі. #лингвистикалық. Тілдік құрылымның ұқсас сипаттары (морфологиялық, дыбыстық, синтаксистік, семантикалық белгілері) негізінде топтастыру. Тілдер семьясы. #лингвистикалық. Бір негіз тілден тараған, шыққан тегі туыс тілдердің жиынтығы. Тілдер туыстығы. #лингвистикалық. Екі немесе бірнеше тілдің ұқсастығы, жақындығы сөздік қор мен грамматикалық, дыбыстық құрылымындағы төл элементтерден көрінетін, бастапқы негізі бар ататілден шығатын тілдерге тән жалпы қасиет. Тілде сүйек [ жоқ ]бар ма? Тіл буынсыз, қалай бұрсаң солай кетеді. Тілді байлады. Сөз айтуға мұршасын келтірмеді, жақ аштырмады. Тiлдi берік ұстау. Жапқан ауызын ашпау, үндемеу. Тілді күрмеу. Айтпау, үндемеу. Тілдің ауысуы. #лингвистикалық. Ана тілінің басқа тілге ауысуы. Тілдің қамы. Қазіргі кезеңдегі қазақ ұлтының тілін Қазақстан Республикасында шын мәніндегі мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеру, орнықтыру жолындағы күрес, ісшаралар [ Бұл тіркестің мәні дәл қазіргі қазақ ұлтының тіл үшін күрес майданында жүру мақсатын ашып береді. Елдің қамы деген – Отанның қамы, ұлттың тұтастығы, болашақ үшін әрекет. Осылардың бәрі тілге қамқорлықтың арқасында ғана жүзеге асырылады ]. Тілдің қызметі. #лингвистикалық. а) Адамзат қоғамындағы тілдің рөлі, қолданысы. ә) Бір бірліктің екінші тілдік бірлікпен себепті бағыныштылығы, байланыстылығы. Тілдің майын тамызды [ ағызды ]. Аса мәнерлі, жағымды сөз айтты, шебер сөйледі. Тілдің машиналық қоры. #лингвистикалық. Тілді зерттеп тексерудің автоматтандырылған кешенді жүйесі [ онда мәтіндер, картотекалар, сөздіктер арқылы деректелген ақпараттық материалдар, тілдік мәліметтер жинақталады ]. Тілдің мәртебесі. #лингвистикалық. Тілдің атқаратын қызметіне, пайдаланылу дәрежесіне қарай мемлекеттік заңдар арқылы ресми бекітілген жағдайы. Тілдің таңбалық теориясы. #лингвистикалық. Тілді таңбалар жүйесі ретінде қарастыратын тілдің құрылымы жөніндегі теориялық қағидалар (идея, жорамал) жиынтығы. Тілдің шығуы. #лингвистикалық. Адамзат қоғамының пайда болуымен байланысты алғашқы адамдардың сөйлеу мүшелерімен дыбыстарды бірінен соң бірін ажырата айтуы арқылы қарым-қатынас қажеттілігінің өтелуі. Тілді тербетті. Ауызға сөз салды, тілге тиек болды. Тіл емізу. #жергілікті сөз. Құр сөзбен алдау. Тіл жанашыры. Ана тілінің қазіргі қоғамдық қатынастардың барлық саласында кеңінен қолданып орнығуын жақтаушы және сол жолда күресуші, мемлекеттік тіл мәртебесін алған қазақ тілінің шын мәнінде мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілуін мәселе етіп қойып, оны табанды түрде қорғапжақтаушы, қазақ тілінің қамқоршысы. Тіл жарасы. Зәрлі, ащы сөзден көңілде қалған дық, қалған көңіл. Тіл және ойлау. #лингвистикалық. Бірбірінен өзінің мәні, өзіндік белгілерімен ерекшеленетін, қоғамдық қызметтің өзара тығыз байланысты екі түрі. Тіл жеткісіз. Тілмен, сөзбен суреттеп айтып шыққысыз. Тіл жетпейді. Сөзбен айтып болмайды, теңеу, балама табылмайды. Тіл [ сөз ] жетпес [ жетпейді ]. Айтуға сөз табылмас; сөзбен айтып жеткізе алмайтын. Тіл жетілтеді. Сөйлеуге төселеді, тіл ұстартады. Тіл жұмсады. а) Жаман сөзбен балағаттады, ауыр сөз айтты. ә) Қолданыстағы тілмен қатынас жасады, сөйледі. Тіл кесті. Сөйлетпей тастады, сөзін тыйды. Тіл қағысты [ қағыстырды ]. Сөзбен соқтығысты, айтысты. Тіл қайтарды. Қарсы сөз айтты. Тіл қайырды. Сөзге жауап берді, тойтарыс бере сөйледі. Тіл қалша. Тіл алмайтын бала туралы айтылады. Тіл қатқандай болды. Болар-болмас дыбыс берді, сыбырлады. Тіл қатты. Сөйледі, үн шығарды, жауап берді. Тіл қаттырды. Сөйлетті, айтқызды. Тіл қатысты. Сөйлесті. Тіл құралы. Оқулық, оқу құралы. Тіл маманы. Ғылымның тіл білімі саласында жұмыс істеуші, тілші ғалым, лингвист. Тіл маржанын терең сүзді. бейн е. Тереңнен толғап, мәнерлі етіп сөйледі, шешен сөйледі. Тіл мәдениеті. #лингвистикалық. Әдеби тілде таза сөйлеп, сауатты жазудың қоғам талабына сай қалыптасқан нормаларын игеру және әртүрлі қарым-қатынас жағдайында айтайын деген ойдың мақсаты мен мазмұнына сай келетін тілдің мәнерлеу тәсілдерін қолдана білу. Тіл мен жағына сүйенді. а) Тілін безеп, зар қақсады. ә) Сөзді желеу етті, әр нәрсені бір сылтау етіп қылжақтады. Тіл мен жақты безеді. Тіл мен жағына сүйенді. Тілмен түйілген сөзді тіспен шешті. Мәселенің шешімін тапты. Тіл өнері. Таза, көркем сөйлеу шеберлігі, шешен сөйлеу машықтығы, шешендік #өнертану. Тіл өтті. #мифологиялық. Біреудің қызығып немесе қызғана айтқан сөзі ауыр болып, денсаулығын нашарлатты, қызықтырған қасиетінен айырылды. Тіл саясаты. Қоғамда, мемлекетте тіл мәселелерін белгілейтін идеологиялық қағидаттар мен шаралар жиынтығы. Тіл сындырды. Сауатын ашты, хат таныды. Тіл табысты. Өзара ұғынысты, түсіністі, сөздері жарасты, пәтуаға келісті. Тіл тағдыры. Қоғамдағы, мемлекеттегі тілдің жағдайы. Тіл тазалығы. Ана тілінің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау; тілдің жасанды, бөтен сөзбен шұбарланбай, өзінің табиғи, төл қалпын сақтауы. Тіл тапты. Қисынын, ретін келтірді; жөнін, ыңғайын білді. Тіл тартпады. Именбей, сөзбен сыбап салды. Тіл тартпай [ тартпастан ] кетті [ өлді ]. Тілге келмей, табан астында өліп кетті. Тіл тартты. Пиғылын, ойын білмек болып сөзге, әңгімеге бұрды. Тіл тигізді. Жаман сөзбен балағаттады, ұрысты. Тіл тиді. Біреудің тілкөзі өтті. Тіл тосқауылы. Тіл білмеу. Тіл төркіні. Белгілі бір тілдің шығу тегі. Тіл ұстартты. Шебер, шешен сөйлеуге баулыды, сөйлеу тілін нәшіне келтіруге машықтандырды, ширатты. Тіл ұстарту. Тілді дамыту, жетілдіру. Тіл ұшында [ тұр ]. Бірдеңені айтқысы келсе де, айта алмады, аузына түспеді. Тіл үйренді. Басқа тілді меңгерді. Тіл үйірген [ тілді үйірген ]. Өте тәтті, ауыздың дәмін келтіретін. Тіл үйірді. Тілі көркем, шұрайлы. Тіл шұбарлығы. Өзге тілдерден орынсыз көп сөз еніп, тіл тазалығының сақталмауы. Тіл [ сөз ] шұрайы. Тіл (сөз) байлығы; көркемдігі, мәнді, мағыналы сөз. Тілі айыр. Сөзінің тұрағы жоқ, құбылмалы, бірде олай, бірде былай сөйлейтін, пәтуасыз (адам). Тілі аузына сыймады. Таңдайы кеберсіп, қатты шөлдеді. Тілі ауыр. Көркем шығарманың тілі оқыптүсінуге жеңіл емес, түсіну қиын. Тілі ащы. Шайпау, шақпа, қыршаңқы, улы тілді. Тілі байланды [ күрмелді ]. а) Үн қатпады, сөйлер сөзін айта алмай қалды. ә) Ауру адам жантәсілім алдында тілі күрмеліп, сөйлей алмады. Тілі балдай [ бал ]. Сөзі жанға жайлы, жағымды. Тiлi бұзылды. Тiлдің табиғи қалпына, нормасына нұқсан келдi. Тілі біздей. Тілі ащы. Тілі жетеді. Өз ойын сөзбен толық айтып бере алады, жеткізе алады. Тілі жоқ. Сөзге шорқақ, ойға олақ (адам). Тілі жұтаң. Сөз байлығы аз, сөзге олақ, тілі қысқа. Тілі зәрлі. Мысқылдап, түйреп, жанға тие, жүрегін ауырта сөйлейтін, сөзі удай ащы (адам). Тілі келмеді. Сөзді дұрыс айта алмады. Тілі күрмелді. а) Тілі байланды, сөйлеу қабілетінен айырылды. ә) Тұтықты, кекештенді, ойын еркін айта алмады. б) Ойындағысын жеткізе алмады, көп ойланып, бөгеле берді, сөз таба алмады. Тілі күрмеу. Мылқау, үн-түнсіз. Тілі күрмеуге келді. Сөйледі, үн қатты. Тілі күрмеулі. Сөйлемейтін, үнсіз. Тілі күстенді. #медициналық. Тіліне жара шықты. Тілі күсті. Орынсыз босқа сөйлей беретіндер бәріне ұнамайды деген мағынада. Тілі қайырымға келді. Сөзге келді, сөйлеуге шамасы жетті. Тілі қимылдады. а) Адамның қайтыс болар сәтінде сөйлеп жатқаны туралы айтылады. ә) Әр нәрсені алдын ала жоспарлап, өзгелерден бұрынырақ іске кірісіп, онысын басқаларға айтып, іс істеп жүрген адам туралы айтылады. Тілі қысқа. Тілі жетпейді; тілге, сөзге олақ. Тілі қышыды. Сөйлеуге құштарланды, сөйлегісі келді. Тілі майда. Сөзі жұмсақ, ілтипатты. Тілімен бидай қуырды. Сөзімен елдің апшысын алды, берекесін кетірді. Тілімен емізді. Басқа біреуді тек тілімен ғана алдап, беретін еш нәрсесі жоқ болса да өтірік уәде берді, алдап шығарып салды. Тілі мен жағына сүйенді. Әр нәрсені желеу етіп, істің байыбына, сөздің орайына көнбеді; заржақтанды. Тілімен жеткізді. Айтар ойын ымишарамен емес, кәдімгідей мәнерлі тілмен түсінікті етіп айтып берді. Тілімен құс ұстаған. Бұл жерде тәтті сөз, шығарып салма әңгіме мағынасында. Тілімен орақ орады. Ауызбен айтуға бар, қолмен істеуге жоқ. Тілімен тындырды. істің бәрін сөзбен бітіре салды, нақты ештеңе істелген жоқ. Тілімнің ұшында тұр. Ұмыт болып, көмейімде тұр, аузыма түспей тұрғаны деген мағынада. Тілім [ көзім, көз сұғым ] тасқа [ тасқа болсын ]. #көнерген сөз. Көз сұғым, тіл сұғым өтіп кетпесін деген мағынада. Тілі мірдің оғындай. Сөзі уытты, ащы, өткір. Тiлін алдырды. Айтқанын iстеттi, дегеніне көндірдi. Тілін алмады. Айтқанды тыңдамады, сөзге көнбеді. Тілін бақты. Бірдеңені артық айтып қалмайын деп тіліне ие болды. Тiлін безедi. а) Тiлдің майын тамызып сөйледi. ә) #жағымсыз. Тiлi мен жағына сүйендi, аузымен орақ орды. б) Тiлінен майын тамызып безектеп, қызмет көрсеттi, жағымпазданды. в) Шырылдады, шыр-шыр еттi, сарнады (құс туралы). Тiлін [ сөзін ] бұзды. Сөйлеу мәнерін немесе дұрыс дыбысталуды өзгертіп тілдестi. Тiлін бұралаңдатты. Түсініксіз етіп сөйледi, шүлдірледi. Тілін білді. а) Ұғысты, тіл тауып сөйлесе алды. ә) Бір нәрсенің мәнжайын, тетігін білді. Тіліне ерді. Өз ойпікірі бола тұра біреудің айтқан сөзіне ілесіп кетті; біреудің азғырғанына көнді. Тілінен айырылды. а) Кеңестік дәуірде аз ұлттардың кейбіреуі өз тілінен айырылып қалды, тілін ұмытты. ә) Әртүрлі себептерден сөйлеу мүмкіндігін жоғалтты. Тiлінен бал ағызған. Тiлi майдай, тілi тәттi, шешен. Тілінен бал тамған. Сөзі майдай, тілі жұмсақ; шешен, ділмар. Тілінен жазды. Аңдамай сөйлеп айыпты болды. Тілінен қағынды. Жағымсыз сөз айтып қалып, содан опық жеді. Тілінен май тамған. Мәнерлеп сөйлейтін, сөзге ұста, шебер (адам). Тілінен тапты. Өз сөзінен өзі зиян көрді. Тілінен сүріндірді. Айтысқа түскен шешенді дәлел, уәж айтып сөзден жеңді. Тілінен тастамады. Белгілі бір оқиға, әңгімені т.б. кез келген жерде қайталап айта берді; жиі еске алып отырды. Тілінен таяқ жеді. Қалай болса, солай сөйлеймін деп өз тілінен өзі жазалы болды. Тіліне сүйенді. Дәлдір адам даудамайда дәлелсіз жақсы сөйлегенімен, сөзден жеңіліп қалды. Тiліне тас байланды. Үндемедi, тіл қатпады. Тіліне шоқ түсті. Сөзін байқамай айтып қалғанда, өз аузын баса қойды. Тілін жаныды. Шешенсіп сайрады, ділмарсыды. Тілін жаттықтырды. Тіл сындырды; оқуға, сөйлеуге төселдірді. Тілін жұтып қойды. Тілі байланып қалды, үндемеді. Тілін жіпсіз байлады. Ойындағысын айтқызбады, еркіне қоймады, тұншықтырды, қинады. Тілін кәлимаға келтірді. #діни. Ауру өлер алдында аузына құранның сүрелерін салды. Тілін кәлимаға келтіру. #діни. Алланы, Құдайды есіне алу, тәубасына келу. Тілін кесті. а) Аузын алды, пара тықты, үндетпеді. ә) Сөйлетпеді, айтар ойын түгел айттырмады. Тілін күрмеді. а) Еркін сөйлетпеді, тілін байлады, үнін шығармады, кедергі жасады. ә) Дұрыс айта алмады, тілі келмеді. Тілін қайтарды. Айтқанын орындамай, сөзін қайырды. Тiлін қадады. Сөзбен шаншыды. Тілін қышытты. Шамына тиіп, сөйлеуге итермеледі, ызасын келтірді. Тілін [ тілмен ]сұққылады. Сөзбен түйреді, мысқылдады. Тілін тартпады. Аузына келген сөзін тартынбай айтты, батыл сөйледі. Тілін тіске жаныды. Ауыр сөз айтты, тісін қайрады. Тілін тістеді. а) Үн шығармады, сөйлеуден қалды, тілінің ұшына келген сөзін белгілі бір себеппен айтпады. ә) Тілін тартты, бетіне қарап сөйлей алмады. Тілін тістеп алды. Қатты өкінді, сөз айта алмай қалды. Тілін шайнады. Шүлдірлеп сөйледі, анық сөйлемеді. Тілін шығарды. а) Батыл айтуға мәжбүр етті. ә) Келеке етті, келемеждеді. Тілінің күрмелуі. Тұтығуы, күмілжуі, анық сөйлей алмауы. Тілінің күрмеуін шешті. Сөйлеуге мүмкіндік берді, сөйлетті. Тiлінің қағындысы бар. Сөздi ұшындырып, біреуге тиісе сөйлейтін. Тілінің қотыры [ шиқаны ] бар. Біреуді кекетіп-мұқатып сөйлейтін қыршаңқы тілді деген мағынада. Тілінің мүкісі бар. Тұтығып, кекештеніп сөйлейтін адам туралы. Тілінің тиегі ағытылды. Сөзінде шек болмады. Тілінің ұшына алмады. Ауызға алмады, еске алған жоқ. Тіліңді тарт! Сөзді доғар, қысқарт, анау-мынау сөзді қой, абайлап сөйле! Тіліңді Тәңір кессін [ тілің кесілсін ]. #қарғыс сөз. Тілжағыңа жылан жұмыртқаласын, сазайыңды тарт! Тіліңе күйдіргі шыққыр. #қарғыс сөз. Тілі ащы адамдарға айтылатын қарғыс. Тіліңе құлғана шықсын. #қарғыс сөз. Тіліңе теміреткі шықсын! #қарғыс сөз. Тілі ащы кісіге айтылады. Тіліңе теріскен шықсын [ шоқ түскір ]. #қарғыс сөз. Тілің кесілсін, күйсін (тілі ащы адамға айтылады). Тіліңе шешек шыққыр. #қарғыс сөз. Тілкөзің тимесін деген мағынада. Тілің қырқылғыр. #қарғыс сөз. Тілің кесілгір деген мағынада. Тілі орамға келмеді. Сөйлей алмады, тілі күрмелді. Тілі орамды. Сөзге ұста, шебер, тілі бай. Тілі өтпеді. Айтқанын орындамады. Тілі сала құлаш. Көп сөйлейтін, ешкімді бет бақтырмайтын, көкезу. Тілі сынық. Айтқан сөзінің қисыны бар. Тілі тәтті. Тілінен бал тамған, тілі жұмсақ. Тілі тәтті, діні қатты. Сыртқа сыр бермей, әкей-үкей болғанмен, істеген ісі мен қылығы қатыгездікті танытады. Тілі темірдей қатты. Тілі ащы, сөздері көңілге келердей ауыр, #жағымсыз. Тілі тиді. а) Жаман сөзбен балағаттады, сөзі қатты батты. ә) Тілкөзі өтті. Тілі удай. Сөзі ащы, тілі зәрлі. Тілі ұзын. Шайпау, ұрысқақ. Тілі шаншар. Шақпа тілі бар, мысқылшыл, тәжікешіл. Тiлi шыға бастады. эксп. #жағымсыз. Қарсы сөйлеудi шығарды, есесін жібермей сөз қайтаратын болды. Тілі шықты. а) Сәби алғаш рет сөйлей бастады. ә) Қарсы сөз айтатын болды, қасарысты. Тірі тіл. #лингвистикалық. Бүгінгі күнде қолданылып жүрген тіл.
|ТІЛ = #етістік. 1. Жіңішке етіп кесу. 2. Осып түсу. 3. Жарып жіберу. Тілген таспадай. а) Жіңішке. ә) Білеубілеу, бадырайған.