Қазақ тілінің түсіндірмелік сөздігі: БІР

Сөз: Қазақ тілі Орыс тілі Ағылшын тілі Іздеу

|БІР 1#омоним #санесім. 1. Есептік санның ең алғашқысы. 2. Көптің құрамындағы жалғызы. 3. Бiр жолы, бір рет. 4. діни. Ешбір серігi жоқ, жалғыз. 5. Жеке, дара тұрған, қарақан. 6. #математикалық. Натурал сандардың ондықтар жүйесінің ең алғашқысы. Бiр ағашта қанша бұтақ, біреуақ қамшыға сап. Көп iшінен екшеліп шығады, сұрыпталып біреуi ғана мықты болады. Бiр адамдай. Ұйымдасқан түрде. Бiр адамның баласындай. Бiр үйдің балаларындай татутәттi. Бiр айдам жер. #жергілікті сөз. Шамамен алғанда ширек гектар жер. Бiр аймақтың бар итін үргіздi. окказ. Тасаланып, жасырын келгені бүкіл жұртқа аян болып қалды, жұртты шулатты. Бiр айналғанды шыр айналдырады. Адам өмірінде, жолында бір сәтсіздік, жамандық басталса, үсті-үстіне болады, көбейеді деген мағынада. Бiр айналдырса [ айналдырғанды ] шыр айналдырды. Үстi-үстіне кедергілерге кезіктi, бірінен соң бірi келген қиыншылықтардан әбігерi шықты. Бiр айналуға келмедi. Тез келістi, тез тіл табысты. Бiр айтқанды екi iстедi. Бiр iстi шала жасап, қайта оралды, тиянақсыздық көрсеттi. Бiр айтқан соң [ айтқаннан ] қайтпады. Өз дегенінен таймады, сөзін орындады, уәдесінде тұрды, екi сөйлемедi. Бiр алқым жіп. Бiр ұршық жіп, жіптің ұршық басына толуы. Бiр Алла. діни. Жалғыз жаратушы, Хақ Тағала. Бiр Аллаға иман айтты. #діни. Алла тағаланың біреу және одан басқа Құдай жоқ екеніне сенетінін сөзбен әрі жүрекпен бекітті. Бiр Аллаға [ Құдайға ] сыйынды [ жалынды ]. Тек Құдайдан медет сұрады. Бiр Алла иманын нәсіп қылды. #діни. Алла тағаланың өзі иманын кәміл қылды, пендесінің иманды болуын бұйырды, жазды. Бiр алуан. а) Бiртүрлi, біртектес, біркелкi. ә) Айрықша, бөлектеу. Бiр анадан туғандай. Ұқсас, егіз қозыдай; татутәттi, ынтымақты. Бiр арқа. #этнографиялық. Көлемi бір көтеретіндей, шамасы келетіндей, арқасына сыйғанша артылатындай мөлшердi білдіретін халықтық өлшем. Бiр арнаға құйды. Бір жерден шығып тоқайласты, тоғысты. Бiр арнаға түстi [ құйылды, қабысты ]. Тоғысты, түйістi, тоқайласты. Бiр асқанға бір тосқан [ тосқын ]. Ынсап, ұятты ұмытып, асыптасып кеткен адамды да тоқтатып, тәубесіне түсіретін кез келедi деген мағынада. Бiр ата, бір анадан. Бiр туған, ағайынды, әкешешесi ортақ. Бiр атадан. Ру iшіндегi шағын бір тектен тараған. Бiр атаның баласы. Түптөркінi, шығу тегi бірдей деген мағынада. Бiр атаның баласындай. Ағайынды, туысқан адамдардай тату, ауызбіршілігi жарасқан. Бiр аттам. Өте таяу жер. Бiр аттам шықпайды. Ешқайда бармайды. Бiр аяғы жерде, бір аяғы көрде. а) Өлім аузында, әл үстінде. ә) Кәрі қойдың жасындай ғана жасы қалған. Бiр аяғы көрде, бір аяғы жерде. Жасы ұлғайған, кәрi қойдың жасындай ғана жасы қалған. Бiр аяғың онда, бір аяғың мұнда болсын. #сөйлеу. Тез барып кел, бар да қайт. Бiр ашуыңды бер. Өкпеңдi, ашуыңды маған қи деген мағынада араша түскенде айтылады. Бiр аяқ асқа алғы сыз. Жарамсыз, түкке тұрғысыз. Бiр аяқтай. Бiр аяққа сыярлық мөлшер. Бiр әудем жер. #жергілікті сөз. Едәуір жер; халық өлшеміндегi дауыс естілмейтін қашықтықтың біреуi болатын аралық. Бiр әлпеттес. Бiртектес. Бiр базар. Бiр апта, бір жұма. Бiр бақсылық жыны бар. Шатақ, қызба мінезi бар. Бiр бас, бір тас болды. Ауызбірлік сақтады, ұйымдасты. Бiр басқаны күкірт, бір басқаны тотияйын. #жергілікті сөз. Бәлеқор, жалақор адам. Бiр басы. Қарақан басы, бір өзi. Бiр батпан өтірік. Көп өтірік. Бiр бауыр жер. Бауыр жазар, бой жазар жер деген мағынаны білдіретін халықтық өлшем. Бiр бауыр жіп. Ұршық басына толған мөлшердегi жіп. Бiр бауыр қылды. Бiрге туған адамдай жақын датты, бастарын қосып, ауызбіршілікке үйрет тi. Бiр бәс. Бiрдей, тепе-тең, шамалас. Бiр бейілдi. Ниеттес, тілектес. Бiр бес күн. Аз уақыт, қысқа ғұмыр. Бiр бетпен. Бiр қалыпты, сол қалпы. Бiр биеден ала да, құла да туады. Бiр әкешешеден әртүрлi бала туады, біркелкi, бірдей нәрсе (адамдар) жоқ дегенде айтылады. Бiр болғанмен [ болса да ] бірегей. Аз болса да саз; жалғыз да болса көпке бергісіз. Бiр болмаса бір. Қалай да, түбінде, әйтеуір бір. Бiр болса. #сөйлеу. Бола қалса, болуы мүмкін. Бiр борандық. Бiр боранда жұтап қалатындай, шыдайтындай. Бiр борша #етістік. #этнографиялық. Бiр тамақ пісіруге жарайтын тілімделген кесек ет мөлшерін білдіретін халықтық өлшем. Бiр бөлегi. Азғана бөлшегi, бір тобы. Бiр бөлігi. Бiр ғана бөлегi, біразы. Бiр бөлек. а) Жеке, өзінше. ә) Ерекше, айырықша, өзгеше. Бiр бөлек адам. Басқаша, өзгеше адам. Бiр буда. а) Бiр тең болып буылған. ә) Бiр бума. б) Бiр шоқ (гүл). Бiр будақ. Бiр шоғыр, бір шумақ түтін, газ, шаң, бұлт т.б. Бiр бума. Бiр топ етіп буылған #зат есім. Бiр бұл емес. Тек осы ғана емес; елі де, талай рет, үнемi, ылғи. Бiр бұрау. #сөйлеу. Қандай да бұра(ты)лып жатқан, iліп алуға болатын нәрсе. Бiр білек. Келісіп, бірігіп ұйымдасқан. Бiр білместік өттi. Ақымақтық жасалды, ойланбай iстелдi, байқамай қалды, қателік кеттi деген мағынада өкіну, кешірім сұрау мәніндегi сөзқолданыс. Бiр ғана. Жалғыз. Бiр дегеннен. Бiрден, басынанақ. Бiр дегенім білеу, екi дегенім егеу, үш дегенім үскi... #этнографиялық. фольклор. Балаларға жеңіл түрде сан, санау үйрету үшін айтылатын санамақ. Бiрден бірге жүгірдi. Не болса соны сөз еттi, өсектедi. Бiр деп білегіңнен, ер деп етегіңнен ұстағаным. #сөйлеу. Бiр өзің арқа сүйерім, сенгенім, сүйенішім деп үміт күткенім деген мағынада. Бiр десе. #сөйлеу. Көлемi гектарға тең болатындай егістік жер мөлшерін білдіретін халықтық өлшем. Бiр дуан ел. Бір окург, аймақ елді қамтитын көлемді білдіретін халықтық өлшем. Бiр дүркін. Бiр мезгіл; жиыптеріп бір рет. Бiрдi бірге соқты. а) Астанкестенін шығарды. ә) Атыстырыпшабыстырды, араға сөз жүгірттi, шағыстырды, айдап салды. Бiрдi екi еттi. Ретін тауып, ұқсатты, пайда тапты. Бiрдің айы. #көнерген сөз. Наурыз айы. Бiрдің кесірi мыңға. Бiр адамның жауапсыздығынан айналасындағы көп адам зардап шегедi деген мағынада. Бiр езу. Бірмойын, қыңыр. Бiр елi. а) Саусақтың қалыңдығындай. ә) Сәл ғана, зәредей. Бiр елi ажырамады [ айырылмады ]. Үнемі бірге жүрді; жұбы жазылмады. Бiр елi ауызға екi елi қақпақ. Іштегi сырға, біреудің сеніп айтқан құпиясын тастай болып, сыртқа шығарма немесе әр сөзіңе ие бол деген мағынада. Бiр елідей. Саусақтың қалыңдығындай. Бiр елi қалмады. Соңынан еріп жүрдi, айрылмай, ажырамай қойды. Бiр емес. Бірнеше рет, талай рет; қайта-қайта. Бiр емес, екi емес. #сөйлеу. Қайта-қайта. Бiр ененің егіз туған төліндей. Бірбірінен айнымайтын, ұқсас. Бiр ернімен жер тіреп, бір ернімен көк тіреп. #экспрессивті.#мысқыл. Бәрін де жасай алатын, бәрi қолынан келетін, дүниеге ие болып тұрған сияқты мінез көрсеткенде айтылады. Бiр есебін тапты. Лажын жасады, айла істеді. Бiр есептен. Бір жағынан, бір ойдан, бір реттен. Бiр есік, бір тесік заман. Қыспақта болды, зәрулікке ұшыраған кез, кезең деген мағынада. Бiр есік, бір тесік отыру. Ешкіммен араласпау. Бiр ет, бір май болды. Семіз, күйлi (ет) шықты. Бiр жағадан бас, бір жеңнен қол шығарды. Ауызбірлік көрсетті, ынтымақтық, ұйымшылдық жасады. Бiржағынан. Оған қоса, сонымен бірге. Бiр жайлы болды. Әрісері болмай анықталды, шешілді. Бiр жайлы қылды. Бір жағына шығарды, реттеді. Бiр жақсы жерi [ бір жақсысы ]. Оңды болғанда, ең теуірі. Бiр жақтылық. Сыңар жақтылық. Бiр жаманатты сезгендей. Жайсыз хабар келетінін білу. Бiр жамбас. Жамбасы айрықшаланған, бөлектенген жануар не адам. Бiр жапырақ. а) Сәл ғана, болымсыз, азғантай. ә) Бiр жұлым, көлемi кішкентай. б) Зәредей, титтей. Бiр жапырақ болды. Қартайып солды, бойы шөгіп кеттi. Бiр жаратқан. Бір Алла, бір жаратушы. Бiр жарты жер. Бiр отбасын асырауға жететіндей, шамасы 1 гектардай жердің жартысы. Бiр жасады [ жасап қалды ]. Көңілі көтеріліп, сергіді, жадырады. Бiр жасап, екi жасап өстi. Елеусіз, біртіндеп ер жеттi. Бiр жасап қалды. Көңілі көтеріліп, бір сергіп қалды. Бiр жасты мал. Малдың 810 айлық төлі. Бiр жеңнен қол [ бір жағадан бас ] шығарды. Бірікті, ұйымдасты, ауызбірлік жасады. Бiр жеңнен қол, бір ауыздан сөз шығарды. Бір ауызды болды; бірікті; өзара келісе отырып, тату-тәтті, ұйымшылдықпен әрекет етті. Бiр жерге жығып кеттi. Орға итеріп кетті. Бiр жерден шықты. Үндестi, сәйкес келдi. Бiр жетілік. а) Бір жеті, бір жұма. ә) Бір апта болған. б) Көп емес, бір аптаға жететіндей. Бiр жолғы. Бір реткі, бір мәрте. Бiр жөн. Бір басқа, орынды. Бiр жөнi болар. Ыңғайы келер, реті түсер. Бiр жұлып, үш #қарапайым сөз. Бәйге атының сақтығы, шөпті талғап жейтіндігі туралы. Бiр жұма [ жұмадай ]. Бір апта, бір жеті. Бiр жұтым ауа. Көлемi бір дем тартқанда жұтатын ауа мөлшеріне сәйкес өлшем. Бiр жығылып, бір сүріндi. Есі шығып қуанды, жығылыпсүрінді. Бiр жығылып, бір тұрды. Аяғын апыл-тапыл басты, жаңа жүре бастады, тейтей басты. Бiр жылға қоянның терісi де шыдайды. Бір жыл көп емес. Бiр жылғы туған төлдей. Жас шамасы бір, түйдей құрдас. Бiр жылдың төлi. Құрдас, замандас. Бiр жілік [ ет ]. а) Бір жылқы етінің он екіден бір немесе бір аяқ еттің үштен бір бөлігі. ә) Асуға арналған қойдың бір мүше еті. Бiр заманда. а) Ертеректе, белгісіз бір кезде. е) с ө йл. Бір кезде, бір мезетте. Бiр замат. Бір уақытта, бір кезде. Бiр заматта. Бір кезде, әлден уақытта. Бiр зілзәле басқандай. Бір жамандық болғандай. Бiр иін су. #жергілікті сөз. кәс. жарты күндік су мөлшері. Бiр кәдеге асты. Әйтеуір қажетке жарады, бір пайдаға асты, іске асты, бір керегіне жарады. Бiр кәдеге асырды. Әйтеуір бір пайдаға жаратты, бір іске асырды. Бiр кәлам қата алмады. Тіл қата алмады, бірауыз сөзайтуға мұршасы болмады, қаттықиналғанынан сөйлей алмады. Бiр кез. #сөйлеу. Бір уақытта, бір мезгілде. Бiр кезде [ кездерi ]. а) Бір уақытта, бір мезетте. Бiр кезек. а) Бір мезгіл, бір уақыт. ә) Бірде, бір ретте. Бiр келе түйе. #этнографиялық. Жылқының үйірі сияқты бір топ, бір қора түйе. Бiр келер. Түбінде оралар, әйтеуір қайтар. Бiр кеп болған. Бір гәп болған. Бiр кереметi бар. Құпия, тылсым сыры бар. Бiр кесе. а) Кесеге құйылған шай, сусын. ә) #этнографиялық. Ұн, май, т. с. с. мөлшер өлшемі,160 грамм. Бiр кеседей. Бір кесеге толы, жетер-жетпес. Бiр кесек #етістік. Үлкен де емес, кіші де емес, орташа туралған қаракесек #етістік. Бiр кеселдің бар екенін ұққан. Үлкен бір себеп бар екенін білген. Бiр кесе шай. Шайлану, шайға отырып, қанып ішу. Бiр кесе шай iшпедi. #сөйлеу. Дәмауыз тимеді, қонақ қыла алмады. Бiр кесім жер. #жергілікті сөз. кәс. Гектардың сегізден бір бөлігінің ертеректегі атауы. Бiр кеудеге сыймады. Түсінісіп тұра алмады, тіл табыса алмады. Бiр кеуім. Біраз, бір уақыт. Бiр көзінен қан, бір көзінен жас ақты. Қатты қайғырып, жылапсықтады, зарлады. Бiр көйлек бұрын тоздырған. Жасы үлкен, тәжірибесі мол. Бiр көрген біліс. Бiрін-бірi көріп танысқан адам бірбіріне бөтен емес, жаттан жақын деген мағынада. Бiр көрген біліс, екi көрген таныс. Бірер көрген соң бірінбірі жақсы біліп қалды, жақын болды деген мағынада. Бiр көрдi. Көріп қалды, көріп көзайым болды. Бiр көрмеге. Алғаш көзге түскенде, ә дегенде, бір қарағанда. Бiр көру арман болды. Көргісі келді, бір көруге зар болды. Бiр көруге зар болды. Жүздесіп көрісуге, кездесуге ділгір болды, зарықты. Бiр көруге зар қылды. Айырды, көруі мұң болды. Бiр көрімi. Бір қызығы, бір кереметі. Бiр [ көз ] көрінім жер. Көз жетер, көз ұшындағы қашықтықты білдіретін халықтық өлшем. Бiр көш жер. #этнографиялық. Бір қонатын жер; едәуір қашықтықты білдіретін халықтық өлшем. Бiр күнгідей болмады. Өте шықты, көздi ашыпжұмғандай болды. Бiр күндей болмады [ болған жоқ ]. Әнеміне дегенше тез өтіп кетті. Бiр күндi екіншісіне итерттi. #бейнелі сөзқолданыс. Ілдалдалады, күнелтті, күнін көрді. Бiр күндік. а) Өте аз, тым қысқа; алдамшы, жалған. ә) Азғана, шамалы уақыт. Бiр күндікке. Бір күнге, бір күн ішінде. Бiр күн сау, бір күн ауру. Мың құбылған. Бiр күнi. Күндердің күнінде, бір уақытта, әйтеуір бір кезде. Бiр кіндіктен. Бiрге туған, бір атадан туған. Бiр кіндіктi. Бiр орталықтан басқарылатын. Бiр кіріп, бір шықты. Бір жерде отыра алмады, мазасызданды, мазасы кетті. Бiр кісi. Бiреу, әлдекім. Бiр кісідей. а) Бiр адамдай, жан-жақты, жап-жақсы. ә) Бәрi бірдей, түгелдей, жұмыла, ұйымшылдықпен. Бiр кісідей біледi. Жеткіліктi мөлшерде, жұрт қатарлы біледi, ешкімнен кем білмейдi. Бiр кісідей бар екен. #сөйлеу. Сыйлауға тұрарлық азамат деген мағынада. Бiр кісіден кем iстемедi. Ешкімнен де олқы атқармады, өзгеден қалыспады. Бiр кісіден туғандай. Бiр анадан тарағандай, бір атаананың баласындай. Бiр қабат. Бiр мәрте, бір рет. Бiр қадам. Алыс емес, қол созым жер, өте жақын жер. Бiр қадам аттатпады. Ілгерi жылжытпады, аяқ бастырмады. Бiр қадам шықпады. Алысқа бармады, ұзап кетпедi. Бiр қазанда қайнады. Не болса да бірге болды, бірге көрді. Бiр қайнауы кем. Кемшілігі бар; шала. Бiр қайнауы iшінде. а) Пiсуi, қайнауы кем, әлi піспеген, шала піскен (тамақ туралы). ә) Толық шешілмеген, аяқталмаған, тиістi дәрежесіне жеткізілмеген (iс, жұмыс, нәтиже және тағы басқа.). Бiр қайтым жер. #жергілікті сөз. кәс. Ширек гектардай жер. Бiр қайыры болды. Жақсылығы, пайдасы тиді. Бiр қалыпқа салды. Жөнге келтірді, реттеді. Бiр қалыпқа соққандай. Бірбірінен айнымайтын, ұқсас. Бiр қалыпта. Құбылмай, өзгермей бұрынғы күйінде. Бiр қалыптан танбады. Бетінен қайтпады, өзгермеді. Бiр қамшы тыз етпе. Тез басталып, тез басылатын, қысқа қарымды. Бiр қарқын. #жергілікті сөз. Бір уақыт, бір мезгіл. Бiр қарпу. Бiр ұру, бір тарту, бір сілку; бір асау. Бiр қарыс бойы бар. Өте аласа, тапал. Бiр қасық. Өте аз, кішкене ғана. Бiр қасық қаны қалды. Соңғы күні, ақырғы демі қалды. Бiр қасық қанын қиды. Жанын аман қалдырды; өлім жазасынан алып қалды. Бiр қасық қанын тіледi. Өлтірмеуін сұрады, шыбындай жанын қиюды өтіндi. Бiр қасық қара су. Азғантай ғана құр су, ассыз судың өзі ғана. Бiр қасық су. Азғантай, өте аз мөлшердегі сусын. Бiр қасық сумен жұтып жіберерлік. #бейнелі сөзқолданыс. Сұлу, үріп ауызға салғандай деген мағынада. Бiр қатынның айласы [ мекерi ] қырық есекке жүк болар. Әйелдің қулығы көп болады, әйел ойлапескергендi түгел білу қиын деген мағынада. Бiр қауызға сыйғызды. а) Екі аяғын бір етікке тықты, қыспаққа алды. ә) #бейнелі сөзқолданыс. Әдемі, Бiр бөлек, бірсыпыра, біраз. Бiр пенде білмейдi. Бері мақұрым, ешкім білмейді. Бiр рет. Жалғыз рет. Бiр сабақ жіп. а) Инеге өткізетін қысқа жіп. ә) Бiр жапырақ шүберек, бірқабат киім. б) Дүние, бір мысқал мүлік, iліп алар нәрсе, тышқақ лақ. Бiр сабақ жіп алмайды. Еш нәрсеге тимейді, дәнеңе алмайды. Бiр сабақ жіп түссе. Кішкентай, болмашы нәрсені пайда көрушілік туралы. Бiр сағат. а) Шамалы, мардымсыз, жетпейтін, аз уақыт туралы айтылғанда қолданылады. ә) Ұзақ, жалық тыратын, бітпейтін уақыт туралы айтылады. Бiр салғанда мол салды. Көп етіп алды деген мағынада айтылады. Бiр сандық. Көп, мол, сандық толатындай. Бiр сапар. Бір жолға, бір рет. Бiр сарынды. а) Сарындас, үйлес. ә) Бірқалыпты, біркелкі. Бiр сарынмен. Бірқалыпты, бірсыдырғы. Бiр себеп. Бірденбір негіз, басты түрткіжайт. Бiр себептен. Біріншіден, бір жағынан. Бiр сәлем. #этнографиялық. Беташарда қайын жұртының әрбірінің аты аталғаннан кейін келіннің ізетін білдіретін, соларға арналып жасалатын бір мәрте сәлемі. Бiр сәлемге атын беретін. #бейнелі сөзқолданыс. Ақкөңіл, дарқан, кеңпейіл, жомарт, сыйлағанның құлы (адам, халық). Бiр сәт. а) Бір уақыт, бір мезгіл болса да. ә) Әйтеуір бір кезде. б) Тым қысқа мезет. Бiр сәттік. Қысқа ғана, лезде өте шығатын; өткінші, алдамшы. Бiр сөзбен тұрды [ өлдi ]. Сөзінде, iсінде тұрақтылық танытты, уәде, сертін бұзбады, екi сөйлемедi. Бiр сөзін бір сөзіне қиыстырды. Сөзін келістірдi, ұйқастырды. Бiр сөзін он сөз қылды. Сөздi көбейттi, қайталап айта бердi. Бiр суыртпақ жіп. Ештеңе, дәнеңе, түк. Бiр сұрақтың басын қылтитты. Бiр нәрсенің, мәселенің шетін шыға рды. Бiр сығым. Ешқандай, мүлде. Бiр сырлы, сегіз қырлы // Сегіз қырлы, бір сырлы. Өнерлi, шебер, қолынан келмейтінi жоқ. Бiр сілкіп алды. Көптен бері үндемей келіп, бір ұрсып алды деген мағынада. Бiр табақ жер. #жергілікті сөз. кәс. Ширек гектардай жер. Бiр табан. Аз да болса, біршама. Бiр табиға. #жергілікті сөз. Ыңғайласқан, бір жерден шығатын. Бiр тай. Бiр бума, бір тең (мата). Бiр тайпа ел. Бір қауым жұрт, ежептеуір халық; рулы ел. Бiр тайпы ел. Шоғырланған бір топ ел, бір ауыл. Бiр тақта жер. #жергілікті сөз. кәс. Ширек гектардай жер. Бiр тал. а) Бiр түйір. ә) Қылтиған, жалғыз. б) Ешқандай, мүлде, бірдебір. Бiр танап жер. Гектардың алтыдан бір бөлігі. Бiр танап жер. #жергілікті сөз. кәс. Егін егуге жарарлық жер бөлігі. Бiр тап жер. #жергілікті сөз. кәс. Бір айдам жер. Бiр тарап. Бір жақ. Бiр тарының қауызына сыйғызды. Жан-жақтан тықсырып, қыспаққа алды. Бiр тасаяқ шай. #жергілікті сөз. Елу грамдық шай. Бiр таяқтың екi басы // Бiр жіптің екi ұшы. Бiр нәрсенің екi шетi, қарама-қарсы жақтары. Бiр тәуір жерi [ бір тәуірi ]. Жақсы жері, дұрысы, ұтымды тұсы. Бiр терi, бір сүйек болып қалды. #жергілікті сөз. Қатты ауырып жүдеп кетті. Бiр тиын бермейдi. Қолы тар, сараң. Бiр тиынға тұрмайды. Құнсыз, ештеңеге жарамайды, кәдеге аспайды. Бiр тиынға тұрмайтын. Түкке тұрғысыз, ештеңеге жарамайтын. Бiр тоғыз. #этнографиялық. Тоғыз малдан, матадан, зат не бұйым т.б. түрінде берілетін алым, кәде. Бiр тойғанын ар қылмады. Бiр реттік азық үшін ұяттан аттады, ұялмады, қысылмады. Бiр тойды. Қарнын тойдыра ас ішті, ішіпжеді. Бiр төбе. а) жеке-дара, бір бөлек, ерекше. ә) Көп, мол. Бiр тұяқ. Ұрпақтан, тұқымнан жалғыз. Бiр түйдi. Қойып қалды, ұрып өттi. Бiр түйе бітпей түйе болмас. Алдымен бір түйеге ие бола алғанға мал бітеді деген мағынада, барға қанағат деген мәнде. Бiр түйір. а) Титтей, құртақандай. ә) Ешқандай, ештеңе, дым да. Бiр түйір. #жергілікті сөз. Жалғыз. Бiр түндік астында түтін түтеттi. Бiр үйде бірге өмір сүрдi. Бiр тізерлеп отырды. Бiр аяғын бүгіп, жерге тіреп, бір тізесімен, бір тізесіне отырды. Бiр уақ. Бір сәт, бір мезгіл. Бiр ұрты май, бір ұрты қан. а) Бірін жарылқап жатса, екіншісін тонап жататын залым (адам). ә) Жақсы да, жаман да қылығы бар. Бiр ұртында майы, бір ұртында қаны бар. Айлашарғысы мол, қу, залым. Бiр ұшы. Бiр жағы, қыры, саласы. Бiр үйдің [ адамның ] баласындай. Тату, ауызбіршілігi бар. Бiр үйлi жан. Бір отбасы адамдары. Бiр үйір. а) 15–20 шақты бие. ә) Бір топ. Бiр үкіртай ел. #жергілікті сөз. #көнерген сөз. Бұрынғы бір болыс көлеміндей ел. Бiр шайнам. а) Бiр шайнағаннан артылмайтындай ғана, . бір үзім ә) Кiшкентай, өте аз. Бiр шамаға жақындады. Біраз өмір сүрді, қартайды, ақсақалдық жасқа келді. Бiр шаригi кем [ кеміс, жетпейдi ]. #сөйлеу. Ақылы, есі бүтін емес. Бiр шоқ. Бiр топ. Бiр шоқта жер. #жергілікті сөз. кәс. Бiр бөлек тұрған жер. Бiр шүйке. Бір уыс, азғантай. Бiр шыбықпен айдады. Айтқанына көндірді, айдағанына жүргізді. Бiр шыбын көрмейсің. Тап-таза, тып-тыныш, жанға жайлы деген мағынада. Бiр шынашақ жүн. #жергілікті сөз. Бiр шүйке жүн. Бiр шын тақтай қисайды. Бiр шынтағына қисайды, тірелдi. Бiр ыдыспен [ ыдыстан ]. Ортақ ыдыспен (ыдыстан), бірнеше адамға бір ыдыспен. Бiр ысып, бір суыды. Бір ыстық, бір суық күй кешті. Бiр қолды екi ете алмады. Мұршасы келмеді, қолы тимеді; күш жетіспеді, адам таппады. Бiр қолын екi еткіздi. Тызықтырды, асықтырды. Бiрi алтын [ гауһар, меруерт ], бірi күміс [ жақұт, маржан ]. Екеуi де жақсы (асыл) деген мағынада. Бiрi апа, бірi жезде. Жақын адамдар деген мағынада. Бiрi бұлбұл, бірi тоты. Екеуi де әдемi, сұлу, теңдес деген мағынада. Бiрi етек, бірi тонның жағасы. Ынтымағы жарасып, бірi ақылшы болып жол бастаса, екіншісi соған көніп, айтқанын iстеп, еркін орындады. Бiрi күн [ хор ], бірi ай [ нұр ]. Екеуi де әдемi, сұлу, теңдес. Бiрін алалап, бірін құлаламады. Бірдей көрді, алаламады. Бiрін білдірсе де мыңын бүктi. Көп жайды жасырды, түгел ақтарып көрсетпедi, сырын түгел айтпады. Бiрін қалдырмады. Бәрін тегіс қамтыды. Бiрін қоймай [ қалдырмай ]. Бәрін түгел. Бiрін қуантып, бірін қуартты. Алалық iстедi, әділетсіздік еттi. Бiрінің аузына бірi түкіріп қойғандай. Бiрінің сөзін бірi сөйледi, бірін-бірi қостады деген мағынада. Бiрінің етін бірi жедi. Қырқысты, тістестi, нәпсісi үшін бірін-бірi қырды. Бiрінің үстінен бірi жазды. Бiрін-бірi қаралап, әшкерелеп, бірбіріне шағымданып арыз, хат жазды. Бiрінен соң бірi. Бәрi кезектесе, бірi қалмай, iркестіркес, қатарынан. Бiр iнi iшінде. Ішіне бүккен арам ойы бар деген мағынада. Бiрi хан, бірi ханша. Бiрбіріне лайықты бекзадалар. Бiрің өліп, бірің қал. қ а рғ. Өлмесең өрем қап, өзара қырылыса беріңдер деген мағынада.
|БІР 2#омоним Есім. 1. Дүдәмал, белгісіз, бейтаныс. 2. Соңында бір, әйтеуір бір. 3. Бiрге, бәрi бір. 4. Ешқандай, ешбір. 5. #сөйлеу. #экспрессивті. Мүлдем, бірде-бір рет, ешқашан деген мағынаны білдіретін күшейткіш сөз. 6. Белгілi бір. 7. Қайта-қайта. Бiр амалы табылар. Шешусіз қалмас, қандай да бір шығатын жол болар. Бiр басқа. Өзгеше, өз алдына бөлек. Бiр бес күн. Аз уақыт. Бiр бөлек. Бiр басқа, өзгеше, ерекше. Бiр бітпедi. Аяқталмай қойды, таусылмады. Бiр гәп бар. Қандай да бір iстің, құбылыстың белгісіз болса да, себебi болатыны, бар екенi анық деген мағынада. Бiр ғажабы. Бiр қызығы, таңқаларлығы. Бiр ғаламаты. Бiр таңқаларлығы. Бiр ғанибет. Қандай (айрықша) тамаша (керемет), жанға жағымды. Бiр дәуір. Бiрталай, бірқыдыру, біраз, недәуір. Бiр де. Түк, біреу де, ешбір. Бiр деген. Ең алдыңғы қатарлы, біріншi орындағы, ерекше. Бiр дем. Бiр мезгіл, бір уақ, арасында. Бiр деңгей. Бiр қатар, бір бөлек, бір жүйе. Бiрдi айтып, бірге кеттi. Сөзінде пәтуа болмады, әр ненi бір айтты, әр ненің басын бір шалды. Бiрдi бірден айырды. Ағайынтуысты, досжаранды адастырды, ажыратты. Бiр есебін тапты. Лажын жасады, айла iстедi. Бiр есептен. Бiр жағынан, бір реттен, бір себептен. Бiр жағынан. Сонымен бірге, сонымен қатар. Бiр жағына шықты. а) Тындырды, шешілдi, анықталды, реттелдi. ә) Қолғабыс еттi, көмек көрсеттi. Бiр жайлы болу. Қалпына келу, жайлану. Бiр жайлы қылды. Шаруаны тәмамдады, бітірдi. Бiр жақ. Белгісіз бір тұс. Бiр жан бетіне келмедi. Ешкім қарсы шықпады, сөз қайтармады. Бiр жасады. Жетісіп қалды, мәз-мейрам болды, рақаттанды. Бiр жолы. #сөйлеу. Бiр күнi. Бiр заманда. а) Ежелгi бір уақытта. ә) Бiраз уақыт өткен соң. Бiр заматта. Әлден уақытта, бір кезде. Бiр кез. Ешқашан, ешқандай (сәт). Бiр кезде. а) Бiр уақытта, бір мезгілде. ә) Бiрдей уақытта, бірге. Бiр кездерде. #сөйлеу. Бұрынғы уақытта, замандарда. Бiр керім. #сөйлеу. #экспрессивті. кекесін. Өзінше, әлдеқандай, кербез, тәкаппар. Бiр күнi. а) Өтіп кеткен белгісіз күнде, бірде. ә) Алдағы белгісіз уақытта, болашақта, бір кезде, әйтеуір бірде. Бiр қайыры болды. Жақсылығы, пайдасы тидi. Бiр қалт еткенде. Қол босай қалған сәтте, ретi келе қалғанда, мүмкіндік туғанда. Бiр қос. Бiр шама, бірсыпыра, елеулi, әжептәуір. Бiр қызылдады. Жас етке бір тойынды, дәмін татты. Бiр қырымнан. Алыстан, қандай да алыс жерден. Бiр майдан. #жергілікті сөз. Бiраз уақыт, біршама мезгіл, бір кезең. Бiр мезгіл. Бір мезет, арасында, бір уақыт. Бiр мезет. Бiр уақ, бір сәт, кейде. Бiр мезетте. Бiр кезде, бір уақытта. Бiр минут. Азғана уақыт, сәл ғана. Бiр мысқал. Кішкентай, титтей. Бiр нәрсе өткізіп қойған кісіше. Орынсыз міндет я өкпе артып, я болмаса біреудің орынсыз сұрау, қалауы, тіленшектенуіне орай айтылады. Бiр нәрсе. Әлдебір зат, ұғым, бірдеңе. Бiр орайда. Бiрде, ретi келген бір ыңғайда. Бiр оралымға келтірмедi. Сөзге дес бермеді, қарсы адамды сөйлетпеді. Бiр пәре. Қайсыбір, кейбір. Бiр пәс. #жергілікті сөз. Бiр сәт. Бiр пәсте. #жергілікті сөз. Демде, демнің арасында, аз уақытта, көздi ашыпжұмғанша. Бiр рет. #сөйлеу. Бiрде. Бiр сапар. #сөйлеу. Бiр жолы. Бiр сәт [ сәтте ]. а) Кенет; бір мезет. ә) Бiр кез, бір уақыт. Бiр тұстарда. Бiр кездерде. Бiр [ Бiр-ақ ] тұтам. Қып-қысқа, келте. Бiр тынбады. Тыным таппады, демалмады, тоқтамады. Бiр уақ. #сөйлеу. Бiр сәт, мезгіл. Бiр ықылым заман. Есте жоқ ерте дәуір. Бiрi [ мірi ] кем дүние-ай. Қашан да, әйтеуір бір нәрсенің жетпей тұратыныай. Бiрін қалдырмады. Бәрін, түгел қамтыды. Бiріне жетсе, біріне жетпедi. Бірінде болса, бірінде болмады.
|БІР 3#омоним #сын есім. Пара-пар, тең, бірдей. Бiр бәс [ бас ]. Еш айырмасы жоқ, бірдей.
|БІР 4#омоним #үстеу. Аралас-құралас, бірге. Бiр туған [ туысқан, тұқымдас ]. Тегi бір, бір құрсақтан шыққан.
|БІР 5#омоним #шылау. Бiресе, бірде тәріздi, бірақ қарама-қарсы мәндегi кезектестіктi білдіру үшін қолданылатын көмекшi сөз. Бiр жығылып, бір тұрды. Сүрініпқабынды, біресе ондай, біресе (бірде) мұндай күйге түстi. Бiр кіріп, бір шықты. Тынышсызданып әбігерлендi.
|БІР 6#омоним #үстеу. Тағы да, қайтадан.