Kazakh explanatory dictionary: Ат

Word: Kazakh Russian English Search

|АТ 1#омоним #зат есім. 1. Үйірге түспейтін, піштірілген, ақталған еркек жылқы. 2. Салт мінілетін, арбашанаға жегілетін және әртүрлi шаруашылық жұмыстарға пайдаланылатын еркек жылқы. Ат айдады. Ат жүргіздi, ат қосты. Ат айдаушы. а) Арбаға, шанаға жегілген атты жүргi-зушi адам, көшір. ә) Бәйгеге қосылатын аттарды басқарып мәреден жіберушi адам. Ат алсаң, аулыңмен. Не көрсеңде, қауымыңмен, жақын адамдарыңмен бірге. Ат арқан. Онша ұзын емес, қанжығаға байлап алып жүруге ыңғайлы, сыптығыр, жіңішке, жеңіл арқан. Ат арты [ көтi ] күң. #көнерген сөз. Жаугершілік заманда ат артына мінгізіп алып келген қызкеліншек. Ат арып, тон тозды. Азыптозды, жадапжүдедi, шаршап шалдықты, ұзақ жүрістен қалжырады. Ат [ алыстан ат, алыс жолдан ат ] арытып. Ұзақ жолға арнайы шығып, шаршапшалдығып. Ат аяғы [ тұяғы ] жетер жер. #этнографиялық. Атпен баруға болатын қашықтықты білдіретін халықтық өлшем. Ат байлағыш [ ат байлар ]. Ат байлайтын мама ағаш. Ат байлады. а) Сыйлады, тарту еттi, ат мінгіздi. ә) Семірттi, союға дайындады. Ат бапшы. Аттың бабын жақсы білетін адам; атбегi, атпаз. Ат барабан. #көнерген сөз. Ат күшімен айналатын барабан. Ат бастаған тоғыз. #көнерген сөз. а) Би кесімімен белгіленген айып төлемінің түйе бастаған тоғыздан кейінгi ат бастаған түрi. ә) Ат бәйгесінде, балуан күресте, айтыста т.б. жеңімпаздарға берілетін сыйлық түрi. Ат басына күн туды. Қиын-қыстау заман болды, еразаматқа сыналар мезгіл жеттi. Ат басына соқты [ соғысты ]. Шегіншектедi, жүрек сіндi. Ат басын бұрды. а) Бағыт алып, жол жүріп келе жатқан жерінен арнайы белгілi бір жерге бұрылып, бағытын өзгертіп, соғып кеттi. ә) Бiр жаққа қарай бағыт алды, беттедi. Ат басындай алтын. #фольклор. а) Құймасы әуелде жыл қы басының түрінде құйылған, тұяқ көлемінен үлкендеу, кесек сом алтын. ә) Үлкен олжа. Ат ба сындай қорғасын. Үлкен, сом қорғасын. Ат басын тартпады. Алған бетінен қайтпады. Ат басын тартты. Тоқтады, аялдады. Ат басын теңестi. Жемежемге келіп, қатарласты. Ат басын [ тұмсығын ] тіредi. Межелi жерге келіп тоқтады. Ат бауырлады. Ат үстi сайыста аттың белi бүгілдi. Ат бауырына алды [ алғызды ]. Атпен қуып жүріп, аямай сабады, сойып салды. Ат бауырын сыздырып. #бейнелі сөзқолданыс. Шөптің биік, бітік шығуы және жылқы малының тоя оттап, бабында келе жатуы туралы. Ат бәйге [ бәйгi ]. #спорт. Тойдуманда, жиында жүйрік аттарды жарысқа түсіретін ұлттық #ойын. Ат бойы. Ат бойының ұзындығындай қашықтықты білдіретін халықтық өлшем. Ат білезік. Атқа салатын білезік. Ат ерттедi. Атқа ер салды. Ат жабу. Атқа жабатын жапқыш. Ат жайлады. Атты демалдырып, азықтандырды. Ат жақты. Бет әлпетi сопақша келген. Ат жалдау. Терең өзенсуды атпен өрлей жүзіп өту. Ат жалына жармасты. Атты бәйгеге не көкпарға даярлады, баптады. Ат жалын құшты. Еңкейіп барып, етпетінен ат мойнына асыла құлады. Ат жалын тартып міндi. Ер жетіп, азамат болды, санатқа қосылды, Ат жаңбырлығын жапты. Ат қоңданды, семірді. Ат жарамаған жерде қалды. Шамасы келген жерінде қалды. Ат жаратты. Атын баптап, бәйгеге не көкпарға даярлады. Ат жеккен. Ат жегілген (арба, шана). Ат жетерде. 200300 шақырымдай қашықтықты білдіретін халықтық өлшем. Ат жетер [ жетпес ] жер. Ұзақ жол, алыс жер. Ат жүгірттi. Атпен келдi, ат сандалтты. Ат кекілін [ құйрығын ] кестi [ кесістi ]. а) #этнографиялық. көнерген сөз. Құныкер (кісi өлтірген) жақ пен құн талап етушi (кісi өлген) жақтың ешбір бітімге, тоқтамға келе алмауы [ Тұл аттың (иесi өлген аттың) кекілін кесуi арқылы кісісi өлген жақтың «соғысамын» деген белгi беруi ]. ә) Араздасты, кетістi, көрместей болды. Ат кекілін кесісу. Біржола қатыспай кету, біржола көріспеу. Ат кекіліндей. Аз, азғантай. Ат кекілін созды. Әуресарсаңдық ұзарып кеттi. Ат көбең тартты. Көктемде жайылып жүріп семірген, етi бос деген мағынада. Ат көз болу. #жергілікті сөз. Биіктігi ат арқасымен бірдей болу. Ат көтіне өңгердi [ мінгіздi, салды ]. Қорлап, зорлап, мазақ етіп алып кеттi. Ат көтіне үңілттi. Құл етті, тұтқын етті, тартып алды, қорлады. Ат күшi. #физикалық. Қуатты бірліктер жүйесінен тыс өлшеу бірлігi. Ат қағар. Сөреге жетейін деп қалған бәйге атының тізгіншылбырын қағып алып, жетектеп тарту. Атқа жеңіл телпекбай. Жұмсағанға жүре беретін, тым ұшқалақ, қолды-аяқтай. Атқа жеңіл құдаша. а) Тым ұшқалақ, жеңіл мінезге айтылады. ә) Барып кел, алып келге дайын, қолды-аяқтай. Атқа [ аяғына ] жем түстi. Аттың аяғына сарысу үймелеп, ақсап қалды. Атқа ие болды. Белгілі бір кәсіп, маман иесі, өз ісінің шебері атанды, танылды. Ат қазық. Ат байлайтын мама ағаш. Ат қақты. Ат үстінде көп жол жүріп ат соқты болды, шаршап шалдықты. Ат қамшы. #жергілікті сөз. Салт аттының қамшысы. Атқа қамшы басты. Екпіндетіп қарқынын күшейттi. Атқа қонды. а) Атқа мінді, атқа отырды. ә) Бір нәрсеге белсене араласу үшін, сапарға шықты; белді бекем буынды. Атқа қондырды. Атқа мінгізді, сүйемелдеп, демеп, ат үстіне отырғызды. Атқа қону. Атқа міну, жөнелу. Атқа мінген. Ел iсіне, билікке араласқан. Атқа міндi. а) Жолға шықты, аттанды. ә) Қарсы шықты, өре көтерілдi. Атқа мінер той. #этнографиялық. Баланы алғаш рет ашамайға мінгізгенде жасалатын той. Атқан оқтай. а) тіп-тік, түптүзу. ә) Ағып өткен жұлдыздай, тез, жылдам. Ат қара тіл болғанда. Ерте көктемде шыққан отқа жылқы аузы iліккен шақ деген мағынада. Атқа сарпастау. #этнографиялық. Байырғы дәстүрлi әдеттік құ қықта ауыр қылмысты айыпкердi асау аттың бауырына аяққолынан керіп байлап, атты иен далаға үркітіп қоя беріп өлтіретін жазаның ең ауыр түрi. Атқа тақымы тидi. Атқа мінді, атқа шапты. Ат қатырды. #жергілікті сөз. Ат баптады, жаратты. Атқа шапты. Ат мініп бәйгеге қатысты. Ат қойды. а) Тұра шапты, шаба жөнелдi. ә) Атой салды, шабуыл жасады. Ат қойып келдi. #этнографиялық. Қаралы үйге ер адамдар «ойбауырымдап» атпен шауып келдi. Ат қора. а) Жылқы қамайтын, жылқы тұратын қора. ә) #ауыспалы мағына. Лас, былғаныш. Ат қосты. Жүйрік атын бәйгеге жібердi; жарысқа қатыстырды. Ат құйрығына байлады [ тақты ]. Атқа сүйретіп, жазалады, қорлады. Ат құйрығын [ шорт ] кесістi. Мүлде араласпай кетті. Ат құйрығын кесу. Біржола араздасу, қатынасты үзу. Ат құйрығын үзісіп кеттi. Араздасып, біржола айрылысты. Ат құйрығын шарт түйдi. Белдi бекем буып, iске белсене кірістi. Ат құлағы көрінбейтін [ көрінбес ]. а) Түк көрінбейтін, көз ашқызбайтын, түтеген (боран). ә) Биік, қалың (шөп не егін). Ат құлағында ойнады. Ат үстінде отыруды жетік меңгерген, атқа мықты адам туралы айтылады. Ат құлағы теңестi. Жаугершілік кезінде қиын-қыстау уақыт туды. Ат құрғатпай. Ат iзін суытпай, жиi. Ат қылып міндi. Ат сияқты пайдаланды, біреуден жабысып алып айырылмады. Ат маң дайы аумады. Қателеспедi, адаспады, тура келдi. Ат мінгізді. #этнографиялық. Құрмет көрсетіп, ерекше сыйсияпат көрсетті, атты сыйға тартты. Ат мінгізіп, шапан жапты. #этнографиялық. а) Ерекше құрмет көрсетті, сыйсияпат жасады. ә) ат-шапан айыбын өтеді, айыпты болғанына ат мінгізді. Ат мініп, аспап асынды. Шапқын, шапқыншылық жасады. Ат мініп, шапан киді. Құрмет, сыйсияпат көрді. Ат ойнақ. Баса-көктеу, апыр топыр ету, ойнақ салу. Ат ойнатты. а) Атпен жекпе-жек сайысқа шықты. ә) Ойнақтатты, құтыртты. б) Атты әртүрлi ойынға үйреттi. в) Басакөктедi, әлек салды, астамшылық еттi. Ат өксіттi. Ат шаршатты. Ат өксітіп. Ат сабылтып, шаршапшалдығып. Ат өктедi. Ат өксіттi. Ат өтпес. #этнографиялық. Тоғыз құмалақ ойынында жүрістің таусылып қалуы. Ат раң етін [ ра ңын ] алды. Шөптің ең әдепкi шыққан маңызымен, шүйгінімен етейдi. Ат сабылтты. а) Болдыртты, шаршатты. ә) Әуре болды, әлекке түстi, ат арытты. Ат салды. Кiсi жіберіп, хабарлады, байқады. Ат сауырсын бердi. Айналып кетті, ат құйрығын кесісті, қарамай кетті, араздасты. Ат сауырына салып келген. Қолға түсіріп, ат артына мінгізіп келген. Ат сауырын бердi. Қиын кезде, жаугершілік заманда қол ұшын бердi, көмектестi. Ат сауыт. #этнографиялық. көнерген сөз. Ұсақ темір шығыршықтарды бір-бірінен өткізіп тоқылатын тордан жасалатын cадақ, қылыш, найза сияқты қаружарақтардан қорғануға арналған батырдың аттарының жабыны. Ат спор ты. #спорт. Ат үстінде орындалатын спорттық жарыстар. Ат суытты. Қатты немесе ұзақ жүрістен соң, аттың терін басып тынықтырды. Ат сүйек беру. #көнерген сөз. #әскери сөз. Қазақ хандығы кезіндегi жауынгерлік ұғым: майдан үстінде аты оққа ұшқан атақты жауынгердi жау қолына түсірмей қағып әкетіп, екіншi атқаотырғызу. Ат сүмек болды. #жергілікті сөз. Ат борша-борша болды, болдырды. Атта жал, адамда қам жоқ. Күйсіз, жайсыз жағдай туды. Аттан жығылды. Шауып келе жатып аттан құлады. Аттан түспеді. Үнемі жаугершілік күн кешті, жаудан қорғады. Аттан түсті. Биіктен, әкімқаралықтан босады, айырылды. Аттары ауыздықпен алысты. #бейнелі сөзқолданыс. Бiр байламға келе алмай, ойы жүйесіздендi, бейберекеттік танытты. Ат терлетті. Ұзақ жол жүрді. Ат терлетіп келдi. Әдейілеп, арнайы келдi. Ат терлігін кептірмедi. Үнемі аттың үстінде болды, жорыққа, соғысқа жиі аттанды. Ат төбеліндей. #этнографиялық. Азғантай, шағын көлемдi білдіретін халықтық өлшем. Ат тулады. Ат басасаулық қылды. Ат тұлдау. #этнографиялық. көнерген сөз. Қайтыс болған адамның жылында, асында сою үшін мініп жүрген атының жалқұйрығын күзеп, бос қоя беруi. Ат тұмсығын [ басын ] тіредi. Барам деген жеріне жетіп тоқтады, межелі жерге келіп жетті. Ат тұяғын тас қапты. Ат тасырлата шапты. Ат тұяғының дүбірі басылмады. Бір тыншымады, тіршілігі бір толастамады. Ат тұяғы тимеген. Ешкім бармаған, аяқ баспаған. Ат тұяқ алтын. Ат тұяғы көлеміндей алтын. Атты арбап, атан жұтты. Түйенi түгімен жұтатын обыр, жалмауыз мағынасында. Атты қосарға алды. Ұзақ жорыққа аттанған әскер жолаушы немесе хабаршы ұзақ жортуға төзімді де шыдамды, берік, мықты ереуіл атты жетегіне, қатарына алып жүрді, ертті. Аттың алдын бермедi. Алдына жан салмады. Аттың басын қоя бердi [ жібердi ]. Шапты, жүгірттi, бос қойды. Аттың басын тартпады. Сескенбедi, именбедi. Аттың басын түзеді. Белгілі бағытқа бет бұрды. Аттың жалы, түйенің [ атанның, нардың ] қомында. а) Асығыста, қарбаласта, тығылтаяңда. ә) Әр кезде, әртүрлi жолмен. Аттың майына толмады. #жергілікті сөз. Аттың майына тұрмады. Аттың тұсарынан. Ат тұсарының деңгейінде. Ат тізгінін тартты. Тоқтады, кідіріс жасады. Ат тізесіне салды. Ат қарқынымен жүргіздi. Ат тісіндей. Ірi, үлкен, сойдиған. Ат үстінде [ үстінен ]. Күндізтүнi тыным тауып үйде отырмады, ұдайы қауырт жұмыста, қарбаласта болды. Ат үстінде көрістi. Бел шешіп, жайласып отырып хал-жай сұрасуға уақыт болмай, асығыс кетіп бара жатып амандасты. Ат үстінде күн көрдi. Көп уақытын жортуылда, жорықта, аттаныста өткіздi. Ат үстінде [ үстінен ] ұйқы алды. Жорықта, жортуылда, күндізтүнi ат үстінде жүрдi. Ат шабарлады. «Ат шабады» деп жар салды. Ат шалдырды. Мiнген атын жол үстінде аздап оттатып әлдендіріп алды; тынықтырды, аялдады. Ат шалсын. Ат әлденсін, дем алсын. Ат шаптырды. Той қылып, ат жарыстырды, бәйге жариялады, ат қосты. Ат шаптырым [ шаптырымдай ] жер. #этнографиялық. Талай жер, 2025 шақырымдай едәуір қашықтықты білдіретін халық тық өлшем. Аты арық, жүзі сарық. Жү депжадаған, азыптозған. Аты болдырды. Аты шаршады, титықтады. Атымның сыры өзіме мәлім. Бiрге жүріп біте қайнасқан жақсы адамның сыры өзіме белгілi, өзім жақсы білем деген мағынада. Атынан түспей терді. Асығыс қимылдады, атүсті терді. Атына тұрман болсам. Елге қорған болсам, керегіне жарасам. Атын аударып алды. Атын тартып алды. Атын көк тер [ қан сорпа ] қылды. Көлігін әбден болдыртты. Атын түсіп берді. Жақсы көрген, риза болған адамына астындағы жалғыз атын берді, қиып берді деген мағынада. Атының басын алып жүре алмады. Атқа дұрыс міне алмады, ат басына ие бола алмады. Атының басын бұрды. Бағытын, беталысын өзгерттi, ешкімнің жетегіне ермедi. Аты-
|АТ 2#омоним #зат есім. ш а хм. Аттың (жылқының) басына ұқсастырып жасалынған шахмат фигурасы.
|АТ 3#омоним #зат есім. 1. Балаға қойылған есім, ныспы. 2. Атақ, даңқ. 3. Мамандыққа, кәсіпке байланысты лауазым. 4. Белгілi бір нәрсеге қойылған атау. 5. Үй жануарларына қойылған қосымша ат. Ат атанды. Атақты болды, аты шықты. Ат атандырып, сүйек сындырды. Атаққа, ар абыройға кір келтірдi. Ат қойды. #этнографиялық. а) Жаңа туған нәрестеге азан шақырып, есім бердi. ә) Атады, белгіледi. б) Кiсінi өз атымен атамай, негізгi қасиеттерi мен ерекшеліктеріне байланысты қосымша ат бердi. Ат қойып, айдар тақты. а) Адамға не бір затқа лақап ат қойды, атақ тақты. ә) Әр саққа жүгіртіп, сөзге iліктірдi. Ат қою. Жаңа туған нәрестеге азан шақырып, есім беру, атау. Ат тағылды. Ат қойылды, жала жабылды. Ат тақты. а) Лақап ат қойды, атады. ә) Атаққа ұшыратты, атын шығарды. Ат тергеу [ телу ]. #этнографиялық. Қазақ арасында қалыптасқан тұрмыстық мінезқұлық талаптарына сай жаңа түскен келіннің күйеуінің туыстарын есімімен атамай, өзінше ат қоюы. Аты аталды. #этнографиялық. Ата-баба, әулиеәнбиелердің есімi айтылып, ұрандалды. Аты аталмады. Ескерілмедi, мән берілмедi, ұмыт қалды. Аты аян [ әйгілi ]. Белгілi, танымал, әйгілi, есімi елге жайылған, көпке мәшһүр. Аты бар да, заты жоқ. Аты болғанымен, мәнмағынасы әлі де өз дәрежесінде емес. Аты жайылды. Есімі елге тарады, ейгілі болды. Аты жер жарды. Даңқы шықты, аты елге жайылды; есімi көп аузына iліктi. Аты жоғалды [ өштi ]. Ұмыт болды, ескерусіз қалды. Аты жоқ қол [ саусақ ]. #сөйлеу. Шүмек саусақ (төртіншi саусақ). Аты қазақ. Қазақ атаулы, қазақ ұлты. Аты қалды. Есімi сақталды, ұмытылмады. Аты қатар. Тең дәрежеде, сыйлы, құрметті, беделді. Атымды басқа қой [ де ]. Қалайда орындаймын деп бір нәрсенi iстеуде айтылатын серт, уәде. Атымен жоқ. Мүлде жоқ. Атым құрысын [ жерге кірсін, өшсін ]. Айтқанды iстемесем, құрып кетейін, жоқ болайын деген серт. Атына кір келтірдi. Атағына жаман сөз келтірдi, ұятқа қалдырды. Атына қанық. Жақсы таныс, есімi аян, біледі, сырттай хабары бар. Атын алтынмен жазды. Атын тарихта мәңгi қалдырды. Атын атап, жөнін жөн деме. Сөзін сөйлеп, көмектеспе, жанашырлық жасап, қам жеме. Атын атап, түсін түстедi. Нақтылады, дәл, нақты сипаттады. Атын аузына алмады. Атамады, сөз етпедi, елемедi. Атына шаң жуытпады. Белгілi бір адамға сөз келтірмедi, жаманат iліктірмедi. Атын жоймады. Атабабаның жақсы атын шығарды, кір келтірмедi, атаққа сай болды. Атын өшірді. Ұмытты, жадынан кетіріп тастады. Атын өшірмеді. а) Жақсы атағын сақтады. ә) Түтінін түтетті, отын сөндірмеді. Атын сатты. Бiреудің абыройатағын пайдаланды, беделін бетке ұстады. Аты өлмейдi [ өшпейдi ]. Өзi өлсе де, сөзi мен iсi ұмытылмайды, жоғалмайды. Аты өшкір [ өшсін ]. #қарғыс сөз. Құрығыр, жоғалғыр, ұмыт болғыр. Аты өштi. Мүлдем құрыды, ұмытылды. Аты теріс. Тура атау ұнамсыз болғандықтан, белгілі бір кісіге телінген есім, лақап ат. Аты тұрмақ, заты жоқ. Мүлде жоқ, ештеңе жоқ. Аты шулы. Әйгілi, атақты, аты шыққан. Атышықты. Атағы елге жайылды, елге әйгілi болды, мәлім болды.
|АТ = #етістік. 1. Қару-жарақтан оқ шығару, оқ жұмсау. 2. Бiр нәрсенi көздеп, ұрып тигізу. 3. Атқылау, лақтыру. 4. #ауыспалы мағына. Қарғу, ырғу, секіру. 5. #ауыспалы мағына. Көкке шапшу. Атарға оғы жоқ [ болмады ]. Қатты ашуы келіп, жек көрдi, ыза болғаннан істейтін амалы болмай құрыды. Атар таң. а) Шығар күн, ертеңгi күн, келер күн. ә) Аңсаған күн, азаттық, еркіндік. Атар таң, батар күн. Көресi күн, татар дәм, басқа салған жазмыш. Атар таң, шығар [ көрер ] күн болмады. Жақсылық болмады, азап шектi, басынан азап, бейнет арылмады. Атар таң, шығар [ көрер ] күн жоқ [ бар ма? ]. Қызық дәурен жоқ, жақсылық жоқ. Атқан қалпақтай. Лақтырған қалпақтай. Атқан оғы айнымайды. Көз жазбай, дәл тигізедi. Атқан оқтай. а) Түптүзу, тұп-тура, тартқан сымдай. ә) Өте тез, шапшаң, зымырап, зулап. Атқан таң. #поэтикалық. Бүгінгi күн, осы күн. Атқан таңдай. #поэтикалық. Аппақ, әдемi, асқан сұлу, көркем. Атқан таңша жайнады. Құлпырды, жадырады. Атпайтын таң, батпайтын күн. Ауыр өмір, қиын күнкөріс. Атпас таң [ шықпас күнге ] қалды. Арылмас бәлеге қалды. Атса – мылтығы [ оғы ], шапса – қылышы. Айтқанынан шықпайтын, сенімдi адамы, қол шоқпары. Атып [ көзімен атып ] жіберді. Оқты көзбен ашуланып, алара қарады. Атып кел, шауып кел. Айтқанын дәл орындайтын сенімді қолшоқпар. Атып түрегелді. Орнынан қарғып тұрды.